Ossolińskie Muzeum Książąt Lubomirskich to jedna z najstarszych placówek muzealnych w Polsce. Budowa siedziby zakończy się na przełomie lat 2026 i 2027.

Historia Muzeum Książąt Lubomirskich sięga 1823 roku, kiedy to podpisana została umowa pomiędzy założycielem Zakładu Józefem Maksymilianem Ossolińskim a Henrykiem Lubomirskim z Przeworska, przewidująca utworzenie w przyszłości muzeum, jako równorzędnego, obok biblioteki, członu Zakładu Narodowego.

Obu fundatorom przyświecała idea wzbogacenia skarbów piśmiennictwa polskiego pamiątkami historycznymi oraz działami sztuki rodzimej i obcej, będącymi świadectwem kultury ujarzmionego narodu, a także podnoszącymi rangę powołanej placówki. Podstawą zbiorów miały być połączone kolekcje artystyczne Ossolińskiego i Lubomirskiego, eksponowane wraz z późniejszymi darami i zakupami.

Dzięki ofiarności społeczeństwa liczba zabytków pozyskiwanych z myślą o przyszłym Muzeum szybko się powiększała, tak że pierwsza ekspozycja mogła zostać udostępniona publiczności w 1841 roku. Jednak dopiero utworzenie Ordynacji Przeworskiej [ordynacja to, jak podaje Słownik języka polskiego PWN, „majątek rodowy, który przechodził jako niepodzielny i niezbywalny na jednego spadkobiercę”] i nakazane przez sąd rozdzielenie majątku ordynackiego od zakładowego umożliwiło pełną realizację pierwotnego zamysłu fundatorów. W 1869 roku do obiektów już zgromadzonych w gmachu Ossolineum doszły zbiory sztuki przewiezione z Przeworska przez Jerzego Lubomirskiego, syna i następcę Henryka na stanowisku kuratora Zakładu, a rok później Muzeum zostało otwarte dla publiczności.

W nowo zaaranżowanej ekspozycji obiekty podzielono na dwa podstawowe zespoły. Pierwszy, zawierający przedmioty o charakterze historyczno-pamiątkowym, rozmieszczony został w różnych pokojach muzealnych. Drugi, na który złożyły się głównie obrazy odznaczające się większą wartością artystyczną, wydzielono pod nazwą Galerii i ulokowano w dawnej sali posiedzeń. W odrębnych pomieszczeniach urządzono zbrojownię, której podstawę stanowiły zbiory rodziny Lubomirskich przewiezione z Przeworska. Taki system wystawienniczy utrzymał się, z niewielkimi zmianami spowodowanymi głównie rosnącą liczbą obiektów, aż do 1939 roku.

Odrębność od Muzeum zachowały zbiory medyckie Józefa Gwalberta Pawlikowskiego – galicyjskiego działacza kulturalnego i politycznego, a także zastępcy kuratora Zakładu – które na mocy umowy zawartej z wnukiem kolekcjonera, Janem Gwalbertem, włączone zostały do Ossolineum w 1921 roku, pod nazwą Biblioteki Pawlikowskich. W zbiorach tych, poza starymi drukami, rękopisami i mapami, znajdował się również jeden z największych i najważniejszych dla kultury narodowej zespołów polskiej grafiki i rysunki oraz znaczna kolekcja monet i odcisków pieczętnych.

Przedwojenną kolekcję Muzeum Lubomirskich można podzielić na następujące zespoły:

• malarstwo
• rysunek polski i obcy
• grafika polska i obca
• fotografia
• rzeźba
• eksponaty o charakterze historyczno-pamiątkowym
• monety polskie i obce
• monety antyczne
• medale
• pieczęcie
• zbiory falerystyczne

Wybuch II wojny światowej spowodował gwałtowny napływ prywatnych i instytucjonalnych depozytów, przekazywanych w nadziei, jak się okazało płonnej, uchronienia ich przed rabunkiem i zniszczeniem. Wśród obiektów oddanych na przechowanie znalazły się, obok obrazów, miniatur, grafik i rysunków, również zabytkowa broń, wachlarze, tabakierki i inne wyroby rzemiosła artystycznego.

Radykalne zmiany nastąpiły po zajęciu Lwowa przez okupacyjne władze sowieckie. Na początku 1940 roku Muzeum rozwiązano, a jego zasoby przejęła nowo utworzona lwowska filia Ukraińskiej Akademii Nauk. Jeszcze tego samego roku dokonano podziału zbiorów własnych i depozytów pomiędzy kilka instytucji. Rzemiosło artystyczne przekazano do Muzeum Przemysłowego, a obrazy trafiły do Muzeum Historycznego i powołanej do życia Lwowskiej Galerii Obrazów. Rysunki, grafiki i fotografie zostały pomieszczone w gmachu dawnej Biblioteki Baworowskich, tworząc tam, wraz z innymi skomasowanymi zbiorami bibliotek i muzeów fundacyjnych, Gabinet Sztuki Ukraińskiej Akademii Nauk. Parcelacji nie uniknęły także zbiory numizmatyczne, rozdzielone pomiędzy muzeum Historyczne i Przemysłowe.

Reorganizacja placówek kulturalnych i naukowych, jaka miała miejsce po przejściu miasta w 1941 roku pod okupację niemiecką, nie przywróciła istnienia Muzeum i nie cofnęła zmian w rozmieszczeniu zbiorów, dokonanych przez administracje radziecką. W lipcu tego roku Ossolineum poniosło znaczną stratę, jaką było wywiezienie do Berlina 26 rysunków Albrechta Dürera, pochodzących z dawnej kolekcji Henryka Lubomirskiego.

W 1944 roku, w obawie przed zbliżająca się ofensywą radziecką, zorganizowane zostały transporty ewakuacyjne, które objęły niewielki fragment zasobów muzealnych. Odnalezione po wojnie w Adelinie (obecnie Zagrodno około Złotoryi) stały się zalążkiem zbiorów graficznych i numizmatycznych Ossolineum we Wrocławiu. Inny fragment muzealiów dotarł na powojenne ziemie polskie z transportami zakonów repatriowanych w latach 1945-1946 ze Lwowa. Powołując do życia w 1946 roku Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, nie odtworzono Muzeum Książąt Lubomirskich.

W styczniu 1995 roku Sejm RP przyjął „Ustawę o Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich”, przywracając mu tym samym status fundacji. Nowelizacja ustawy z maja 2007 roku zobowiązała ZNiO do „utrzymywania Muzeum Książąt Lubomirskich i pomnażania jego zbiorów”. Obecnie oddział Ossolineum nazywany Muzeum Książąt Lubomirskich tworzą dwa działy: Gabinet Grafiki oraz Gabinetu Numiznatyczno-Sfragistyczny, od 2016 roku noszą nazwy Dział Sztuki i Dział Numizmatyczny.

ossolineum.pl