Pałac Sztuki w Krakowie

Pałac Sztuki w Krakowie jest siedzibą powstałego w 1854 r. Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych – najstarszego w tej części Europy. Po wieloletnich staraniach stworzenia nowej siedziby, koniecznej ze względu na ograniczo­ność miejsca, po rozważeniu licznych koncepcji, Towarzystwo otrzymało w 1897 r. w zamian za „Lituanię” Grott­gera miejsce pod budowę Pałacu na skraju Placu Szczepańskiego.

22 kwietnia 1898 r. sąd konkursowy na czele z Prezesem TPSP Edwardem hr. Raczyńskim wybrał spośród 10 nadesłanych prac projekt opatrzony godłem „Z ży­wymi naprzód”, młodego i mało znanego jeszcze architekta Franciszka Mączyńskiego. Choć trudny do realizacji, projekt ten spełniał założenia konkursu: „gmach Towarzystwa powinien odznaczać się oryginalnością pomysłu i wnosić coś nowego do fizjonomii miasta”. Budowę Pałacu Sztuki rozpoczęto 26 czerwca 1899 r. i do końca tego roku zdołano go nakryć dachem. Przez całe lato 1900 r. gmach dekorowano zewnętrznie i wewnętrznie, wyposa­żano go, borykając się z istotnymi trudnościami finansowymi. Jednakże już 11 maja 1901 r. Prezes Edward hr. Ra­czyński mógł uroczyście otworzyć Pałac w obecności rektorów, ziemiaństwa, artystów i generalicji. Aktu poświęce­nia dokonał ks. kardynał Puzyna.

Pałac Sztuki to znakomity przykład integracji architektury, rzeźby i ornamentyki. Współpraca różnych artystów, przyniosła efekt w postaci dzieła sztuki o zwartej i harmonijnej budowie. Zadecydowało o tym występowanie kilku sztuk w obrębie jednej budowli, zespolonych jednolitymi cechami poszczególnych elementów, rozmaicie nazywa­nymi: secesja, modernizm oraz symbolizm.

Gmach TPSP pomyślano jako monumentalne miejsce kultu sztuki – świątynię sztuki. Do greckiej świątyni na­wiązują elementy jońskie oraz fryz okalający Pałac, natomiast charakter pomnikowy nadają mu umieszczone w ni­szach popiersia. Dominująca nad głównym wejściem, otoczona promieniami głowa Apollina podkreśla tajemni­czą moc artystycznego kunsztu mającego zawładnąć gmachem. Secesyjno-symboliczny styl oraz specyficzna iko­nograficzna treść poszczególnych elementów podkreślają muzealno-wystawową funkcję budowli.

Fasadą główną Pałacu Sztuki jest węższy bok prostokątnego rzutu, zwrócony ku południowi z portalem wejścio­wym wykutym z kamienia. W dekoracji szczytu przedstawione są trzy tarcze, godło artystów umieszczone pośród rozwiniętego pnia wawrzynu. Całość fasady wejściowej wieńczy promienista głowa oraz dwie ornamentalne wazy umieszczone nad kolumnami.

Od strony Placu Szczepańskiego, w ryzalicie środkowym umieszczono centralnie spiżowe popiersie Jana Matej­ki, dzieło Antoniego Madeyskiego. Zachodnia fasada budynku sąsiaduje z wąskimi w tym miejscu Plantami, które w 1903 r. przekształcono w autonomiczny ogród z centralnie umieszczonym pomnikiem Artura Grottgera projek­tu Wacława Szymanowskiego, co w sposób naturalny uzupełnia ozdobioną popiersiami zachodnią ścianę Pałacu. Chłód koncepcji całego gmachu przerywa motyw wysoce artystyczny, nadający mu prawdziwie monumentalny wy­raz – to fryz skomponowany przez Jacka Malczewskiego, pod jego kierunkiem wyrysowany w naturalnej wielkości przez braci Czajkowskich, a wykonany w stiuku przez Jana Iwana z Wiednia. Prace wykonawcze nadzorował sam Włodzimierz Tetmajer. Fryz przedstawia dwa pochody, wyruszające w przeciwnych kierunkach ze ściany północ­nej i spotykające się na ścianie południowej; pochód artystów szczęśliwych, triumfatorów, ten roztacza się na fasa­dzie wschodniej, około popiersia Matejki oraz pochód tych, których sztuka ugina i łamie – ten drugi ciągnie się wzdłuż strony zachodniej. Program ikonograficzny zaczyna się tu od przedstawienia zabawek dziecinnych z małym Pegazem – źrebięciem, następują lata młodzieńczych przyjaźni i szlachetnego współzawodnictwa, aż wreszcie doj­rzałe postacie kroczące z obu stron ku frontonowi południowemu zaczynają nieść dzieła twórcze: rzeźbione gło­wy, zwoje rysunków i drobne budowle. Po jednej stronie towarzyszą im: Wiara, Miłość i Nadzieja, którą Malczew­ski pojął w sposób symboliczny: ufnie przedstawia młodego Tobiasza z rybą, której żółć uzdrowi jego ojca. W dru­gim orszaku kroczą obok artystów: Rozpacz, Ból i Zwątpienie, przepyszne postacie z tego piekła ludzkiej boleści, których mistrzem i tłumaczem jest Jacek Malczewski.

Na południowym frontonie stanęli przywódcy dwóch pocho­dów i uklękli przed swą Muzą, ale jacyż odmienieni. Jednemu bogini podaje wieniec laurowy, dumnemu z przeby­tej drogi – Pegaz stoi przy nim z rozpostartymi skrzydłami. Druga muza zdaje się pocieszać nieszczęsnego artystę, wręcza mu gałązkę podobną do palmy męczeńskiej; umęczony, pokonany artysta z pokorą i beznadziejną żałością obejmuje głowę rękami. Pierwszemu artyście gniją na donośnych trąbach, drugiemu zaś na szałamajce. Pegaz przy tym drugim ledwo się trzyma na nogach, zwieszając skrzydła jak ptak ranny. Tak to na frontonie Pałacu przypo­mniano nie tylko zwycięzców, ale dano i obraz rozpaczy tych, których życie boli albo moc sztuki chwilowo opusz­cza.

Po 25 marca 1996 r. odrodzony Zarząd Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie, składający się ze wspaniałych ludzi ze świata nauki, kultury, sztuki i biznesu, podjął i zrealizował bez subwencji rządowych i samo­rządowych dzieło uratowania i doprowadzenia do świetności tego pięknego Pałacu. Powiększono o 60% po­wierzchnię wystawową, oddając do użytku w ciągu 3 miesięcy Dolny Pałac Sztuki. Nadszedł obecnie czas, by Pałac Sztuki mógł spełnić w pełni rolę do jakiej został stworzony – ośrodka promocji znakomitej polskiej sztuki także po­przez nowe w tych murach działania.

palac-sztuki.krakow.pl