Zespół Cerkiewny w trakcie rewitalizacji . Możliwość zwiedzania tylko z zewnątrz.

Cerkiew pw. św. Paraskewy w Nowym Bruśnie jest jedną z najbardziej malowniczych cerkwi na Roztoczu, znajduje się w centrum dawnego bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego.

Na obszarze Gminy Horyniec-Zdrój, w północno-wschodniej części powiatu lubaczowskiego, znajduje się Nowe Brusno. Do dziedzictwa kulturowego tej wsi należy dawna cerkiew greckokatolicka pw. św. Paraskewy. Zabytek ten powstał na początku XVIII w. i po gruntownym odnowieniu należy do najpiękniejszych świątyń drewnianych obrządku wschodniego w Polsce. W pobliżu cerkwi usytuowany jest także dawny cmentarz parafialny z nagrobkami wykonanymi w lokalnym ośrodku kamieniarskim w Bruśnie Starym.

Zespół Cerkiewny od 2013 r. stanowi oddział Muzeum Kresów w Lubaczowie. Od tego czasu znajduje się w trakcie rewitalizacji, której celem jest przywrócenie temu zabytkowemu kompleksowi sakralnemu pełnej świetności.

Na skraju Roztocza
Nowe Brusno swymi początkami sięga końca XVI w. Była to wówczas osada świeżo lokowana na terenie wsi Brusno, która później funkcjonowała jako Brusno Stare. O ile macierzysta wieś rozłożyła się na pagórkowatym terenie Roztocza Wschodniego, to jej nowa część zajęła bardziej płaski teren na zachodnim skraju wału roztoczańskiego. Początkowo określana też była jako Wola Bruśnieńska, by dopiero od XVIII w., po usamodzielnieniu się, przyjąć nazwę Brusno Nowe. W okresie staropolskim obydwie miejscowości wchodziły w skład starostwa lubaczowskiego. Brusno Stare rozwijało się jako ośrodek kamieniarski, a w jej nowej części początkowo istniał zakład szklarski i metalurgiczny, a z czasem zaczęła dominować gospodarka rolniczo-hodowlana. Wieś zamieszkiwała polsko-ruska społeczność, do której, pod koniec XVIII w. dołączyli do osadnicy niemieccy, którzy między Brusnem Nowym i Starym założyli kolonię Deutschbach (obecnie Polanka Horyniecka).

Dwie parafie
Opiekę duchową nad społecznością ruską objęła parafia obrządku wschodniego, założona zapewne w XVII w. i funkcjonująca w oparciu o cerkiew pw. św. Paraskewy, zlokalizowaną we wschodniej części wsi. Miejscowi Polacy, których liczba zaczęła od XIX w. rosnąć, a z czasem przeważać, należeli do parafii rzymskokatolickiej w sąsiednim Płazowie. Na początku XX w., przy zachodniej granicy wsi, został wzniesiony murowany kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, który w 1918 r. stał się ośrodkiem niezależnej parafii rzymskokatolickiej. Od tego czasu na terenie Nowego Brusna istnieją dwie świątynie katolickie, związane z dwoma siostrzanymi obrządkami – wschodnim i zachodnim.

Cerkiew z kaplicą
Pierwsza świątynia obrządku wschodniego funkcjonowała w Nowym Bruśnie zapewne już w XVII w. Po okresie wojen i najazdów tatarskich została wzniesiona nowa, obecnie istniejąca cerkiew. Powstała ona w 1713 r., a jej budowa była związana z odnowieniem uposażenia parafii. Nowy dokument erekcyjny wystawił 8 marca wspomnianego roku Maurycy Kurdwanowski, kasztelan halicki, ówczesny dzierżawca wsi. Ostatecznie, pod koniec XVIII w., parafia straciła swą niezależność i została włączona do sąsiedniej jednostki parafialnej w Bruśnie Starym. Drewniana świątynia otrzymała typowy plan trójdzielny z kopułą nad nawą. Nad zachodnią częścią cerkwi, tzw. babińcem, umieszczono kaplicę liturgiczną noszącą wezwanie św. Mikołaja. Dostęp do tej niewielkiej świątyni umożliwiały schody wiodące na malowniczą galerię arkadową. Cerkwi towarzyszyła smukła dzwonnica oraz niewielka bramka w ogrodzeniu.

Budowniczy Stefan
Około 1850 r. dokonano znacznej przebudowy cerkwi. Obniżono nawę i zwieńczono ją nową kopułą. Wzniesiono również szersze i zamknięte trójbocznie prezbiterium. Wszystkie trzy części otrzymały charakterystyczne smukłe latarnie. Jeszcze w 1873 r. do sanktuarium dostawiono od północy niewielką zakrystię. Cerkiew w takiej formie odwiedził w 1892 r. prof. Julian Zachariewicz, słynny lwowski architekt i konserwator zabytków. Efektem tej wizyty był rysunek cerkwi, pod którym Profesor zapisał datę wybudowania cerkwi (1713 r.) oraz personalia budowniczego. Niestety, czytelne jest jedynie imię majstra: Stefan. Na podstawie jednak informacji o dziejach cerkwi powstałych w podobnym czasie w najbliższym otoczeniu Nowego Brusna – Hucie Starej, Bruśnie Starym czy Płazowie – można przypuszczać, że budowniczym tym był Stefan Sienko Siematiewski.

Ku współczesności
Ostatnia faza przekształcenia bryły cerkwi miała miejsce w 1903 r. Rozebrano wówczas pierwotny babiniec z kaplicą, a na jego miejscu wzniesiono nową, obszerną cześć zachodnią przekrytą ośmiopołaciową kopułą, która zdominowała sylwetkę świątyni. Nową i dwie starsze kopuły pokryto blachą i zwieńczono latarniami z hełmami cebulastymi. Zlikwidowano też soboty, pozostawiając zadaszenie wokół prezbiterium. W takiej postaci cerkiew przetrwała do początku XXI w.

Na granicy istnienia
Po II wojnie światowej i wysiedleniu ludności ukraińskiej cerkiew została przejęta na własność Skarbu Państwa. W efekcie została opuszczona i zaczęła ulegać szybkiemu zniszczeniu. Na początku lat 60. XX w. pozostałości zdewastowanego wyposażenia, głównie ikonostas, zabezpieczono w ówczesnej Składnicy Zabytków w Łańcucie, a dwie unikatowe ikony należące do tzw. szkoły rybotyckiej w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej w Przemyślu. W tym czasie pojawiły się już niebezpieczne ubytki zagrażające całej konstrukcji. W połowie lat 70. XX w. cerkiew groziła zawaleniem, a w 1980 r., wobec realnego zagrożenia dla bezpieczeństwa, zamierzano ją rozebrać.

Długi remont
Świątynia zdołała przetrwać do końca 1990 r., kiedy to ściany zostały podparte drewnianymi stemplami. Wcześniej, w 1987 r., ze względu na jej unikalne walory wpisano ją do rejestru zabytków. Wkrótce też rozpoczął się długotrwały remont cerkwi. W oparciu o fundusze państwowe prowadzono go w latach 1992–1994 i 1996–1997. Prace objęły najbardziej zagrożone części cerkwi – nawę i sanktuarium. Nie zdołano ich zakończyć z powodu kłopotów finansowych, a przede wszystkim wobec zmiany koncepcji remontu, która polegała na zamiarze odtworzenia formy cerkwi utrwalonej na rysunku prof. Zachariewicza.

Cerkiew muzealna
Zadanie kompleksowego odnowienia zabytku postawiono przed Muzeum Kresów w Lubaczowie, które w 2013 r. przejęło cerkiew jako swój oddział. W ciągu pięciu lat doprowadzono do zakończenia remontu. Świątynia powróciła do swej formy z 1713 r. i połowy XIX w. Prace zostały w całości sfinansowane ze środków Podkarpackiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Po zakończeniu remontu podjęto starania o sprowadzenie do cerkwi wyposażenia, które przechowywane jest w Dziale Sztuki Muzeum-Zamku w Łańcucie. W planach na najbliższe lata przewiduje się również wykonanie ogrodzenia, rekonstrukcję dzwonnicy i bramki, konserwację nagrobków na cmentarzu przycerkiewnym i dawnym cmentarzu parafialnym.

Zagroda kamieniarska
W 2021 r., dzięki współpracy Muzeum i Gminy Horyniec-Zdrój, na działkę między cerkwią a cmentarzem przeniesiono zabytkową zagrodę z Wólki Horynieckiej, złożoną z chałupy wzniesionej pod koniec XIX w. i stodoły z lat 20. XX w. Budynki należą do najcenniejszych zabytków budownictwa drewnianego na ziemi lubaczowskiej i całym Roztoczu. Najpewniej jako jedne z ostatnich posiadały tradycyjne pokrycie dachów w postaci strzechy.
Materiał rozbiórkowy z zagrody został złożony w docelowym miejscu odtworzenia. Tutaj elementy obydwu budynków oczekiwać będą na prace konserwatorskie i ostatecznie na montaż. Po ich zakończeniu, w budynkach powstanie „Zagroda kamieniarza bruśnieńskiego”, w której kultywowane będą wielowiekowe tradycje rzemiosła kamieniarskiego w Bruśnie Starym i na całej ziemi lubaczowskiej.

Kamienne cmentarze i przydrożny krzyż
W obrębie Zespołu Cerkiewnego w Nowym Bruśnie znajdują się dwa zabytkowe cmentarze: przycerkiewny oraz parafialny, a także kamienny krzyż przydrożny z 1 poł. XIX w. Dzieła lokalnych rzeźbiarzy reprezentują wszystkie najważniejsze fazy bruśnieńskiego ośrodka kamieniarskiego. Najstarsze nagrobki sięgają schyłku XVIII i początku XIX w., najmłodsze lat 70. XX w.
Cmentarz przycerkiewny związany był z losami świątyni i funkcjonował do początku XIX w. Do chwili obecnej w jego granicach istnieją dwa kamienne nagrobki: starszy, z przełomu XVIII i XIX w. i młodszy, upamiętniający osobę zmarłą w 1812 r. Dawny cmentarz parafialny, który założono na pocz. XIX w. zajmuje wąską działkę w pobliżu świątyni, wśród pól uprawnych. Spoczywają na nim mieszkańcy wsi, należący do Kościoła grecko- i rzymskokatolickiego. W obrębie cmentarza umieszczono również kwaterę niemieckich osadników wyznania kalwińskiego z Deutschbachu. W ten sposób cmentarz posiada niepowtarzalny, wielokulturowy charakter. Łącznie na terenie cmentarza zachowało się ok. 250 nagrobków.

---