Początki muzealnictwa w Hrubieszowie sięgają okresu międzywojennego, kiedy to regionalizm stał się dość silnym instrumentem aktywizacji społeczno-gospodarczej i kulturalnej w II Rzeczypospolitej oraz czynnikiem integracji społecznej. Na Lubelszczyźnie ruch regionalistyczny był ściśle związany ze środowiskiem nauczycielskim.

Dwór został wzniesiony na miejscu zamku zniszczonego w 1648 r. przez wojska Bohdana Chmielnickiego. 

Obecnie muzeum zajmuje budynek główny dworu i oficynę wschodnią, zaś w oficynie zachodniej mają swoje siedziby Towarzystwo Regionalne Hrubieszowskie im. Stanisława Staszica i Powiatowa Biblioteka Publiczna im. prof. Wiktora Zina.

Archeologia

Obszar Kotliny Hrubieszowskiej od przeszło dwóch stuleci postrzegany jest jako szczególnie interesujący z punktu widzenia badań archeologicznych. Już w latach 20. XIX wieku we wsi Gródek położonej u ujścia Huczwy do Bugu, na wschód od Hrubieszowa, Adam Czarnocki, znany także jako Zorian Dołęga Chodakowski, polski etnograf i archeolog, prowadził pierwsze na Lubelszczyźnie wykopaliska.

W zbiorach działu archeologicznego Muzeum im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie znajduje się wiele zabytków ruchomych pochodzących z badań prowadzonych w powiecie hrubieszowskim w ciągu ostatnich dekad. W 2. połowie XX wieku w dorzeczu Huczwy i Bugu prowadzono badania archeologiczne jednocześnie na wielu stanowiskach z ramienia różnych instytucji naukowo-badawczych. Były to zarówno szeroko zakrojone prace wykopaliskowe, jak również doraźne badania ratownicze wynikające z przypadkowych odkryć zabytków na powierzchni, czy też z konieczności przeprowadzenia badań przed inwestycjami mogącymi prowadzić do degradacji obszaru znajdującego się pod ochroną konserwatorską. Pozyskano w ich trakcie znaczną ilość materiałów zabytkowych ważnych dla zrozumienia sytuacji kulturowo-chronologicznej na Lubelszczyźnie. Najciekawsze z nich prezentowane są na stałej wystawie archeologicznej.

Liczba zabytków archeologicznych stale się powiększa, głównie za sprawą realizowanych od kilkunastu lat ratowniczych prac wykopaliskowych. Każdego roku do działu archeologicznego Muzeum w Hrubieszowie zgłaszanych jest od kilku do kilkunastu przypadków natrafienia na naruszone obiekty archeologiczne lub zabytki ruchome. Każdorazowo podejmowane są próby weryfikacji miejsca odkrycia, celem podjęcia decyzji dotyczącej dalszych działań, w uzgodnieniu z Lubelskim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Niektóre stanowiska są stale monitorowane i w zależności od sytuacji podejmowane są doraźne ratownicze badania wykopaliskowe.

Etnografia

Historia hrubieszowskiego muzealnictwa etnograficznego ma korzenie w okresie dwudziestolecia międzywojennego. Szczególną rolę odegrało w tej dziedzinie środowisko pedagogiczne. Pod koniec lat 30. XX w., z inicjatywy Mariana Barusia, nauczyciela w Gimnazjum Męskim im. Stanisława Staszica, utworzone zostało Muzeum Ziemi Hrubieszowskiej. Na zbiory tej nieformalnej instytucji muzealnej złożyły się obiekty pochodzące z szeregu hrubieszowskich szkół oraz lokalnego Oddziału Związku Nauczycielstwa Polskiego. Sejmik Powiatowy w Hrubieszowie wspomagał powiększanie zbiorów poprzez finansowanie zakupów, ale nie brakowało też darowizn od mieszkańców.

Ważną postacią dla rozwoju wiedzy o etnografii ziemi hrubieszowskiej był Piotr Greniuk, nauczyciel, który zaangażował uczniów w poszukiwanie oraz opracowywanie zabytków etnograficznych, a sam nie szczędził czasu i wysiłku, by szczegółowo badać, opisywać i dokumentować lokalną etnografię. Dzięki tej wytrwałej pracy w mieście zostało otwarte Muzeum Etnograficzne Ziemi Hrubieszowskiej, a wiedza zdobyta i utrwalona przez Piotra Greniuka w notatkach, opracowaniach, fotografiach, dokumentach itp., jest nie do przecenienia.
Kiedy w 1965 r., z inicjatywy regionalistów skupionych w Towarzystwie Regionalnym Hrubieszowskim zostało utworzone Muzeum Ziemi Hrubieszowskiej, oczywistym było, że etnografia będzie stanowiła jego ważną część. Wśród pierwszych organizowanych wystaw czasowych, wiele było poświęconych kulturze i sztuce ludowej regionu, a zbiory systematycznie powiększały się również dzięki przychylności mieszkańców Hrubieszowa i okolic, którzy chętnie i licznie przekazywali kolejne obiekty.

Obecnie dział etnograficzny Muzeum im. ks. Stanisława Staszica w Hrubieszowie, który zajmuje się dokumentowaniem kultury materialnej, społecznej i duchowej mieszkańców ziemi hrubieszowskiej, zgromadził ponad tysiąc obiektów związanych z życiem codziennym, rolnictwem, prowadzeniem gospodarstwa domowego oraz różnymi zajęciami i rzemiosłami. Jest też rękodzieło (ceramika, tkactwo, wikliniarstwo, hafciarstwo), rzemiosło artystyczne i sztuka użytkowa (umeblowanie, wystrój wnętrz).

W zakresie sztuki ludowej przeważa współczesna plastyka twórców nieprofesjonalnych, między innymi Stanisława Karulaka, Jana Pyry, Romana Gajewskiego czy Tadeusza Jezierskiego.
W dziale licznie prezentowana jest również plastyka obrzędowa, w tym duży zbiór zdobionych jaj wielkanocnych i palm. Chlubą kolekcji są również wspaniałe pająki, wycinanki, a także ozdoby na choinkę. Cenne muzealia stanowią prace Kazimiery Wiśniewskiej i Władysławy Grudzińskiej.

Historia

Dział historia z numizmatyką gromadzi nie tylko zabytki związane z historią Hrubieszowa i ziemi hrubieszowskiej, ale są to również eksponaty prezentujące bardzo szeroki zakres tematyczny. Muzeum w dziale przez przeszło pół wieku zgromadziło ponad pięć tysięcy eksponatów, wśród których możemy wydzielić zbiór numizmatów (monety i medale) oraz militariów.

W zbiorze numizmatycznym oprócz pojedynczych egzemplarzy monet znajdują się również skarby, w tym: półgroszy koronnych i litewskich II poł. XV w. z Żabcza, krajcarów 1800 r. z Dziekanowa, a także monet (półgrosz, trojaki i grosze) I poł. XVII w. z Mienian oraz szelągów koronnych i litewskich II poł. XVII w. z Białoskór.

Obiekty związane z historią Hrubieszowa stanowiące znaczną część działu dotyczą głównie życia społeczno-kulturalnego miasta na przełomie XIX i XX wieku ( fotografie, dokumenty, afisze, sztandary, pieczęcie), są to także spuścizny po osobach zasłużonych dla ziemi hrubieszowskiej: lekarzach (dr Józef Skrobiszewski, Stefan Łobacz, Antoni Prell, Ludomir Dubiszewski, Antoni Kołodziejczyk, Władysław Kuczewski, Juliusz Kucharski), nauczycielach (Antoni Witer Wiatrowski, Adam Dubik, Piotr Greniuk, Bolesław Kłembukowski), działaczach społecznych (Lucjan Świdziński) i księżach (ks. Melchior Juściński, ks. Władysław Krawczyk), a także zespoły dokumentów stanowiące część archiwum Armii Krajowej Oddział w Hrubieszowie.

W ramach działu wyodrębnić możemy również kolekcje, czyli zbiory o określonej tematyce, które są rozbudowywane w miarę możliwości hrubieszowskiego muzeum. Jedną z kolekcji stanowi zbiór eksponatów dotyczących 2 Pułku Strzelców Konnych, który odegrał szczególną rolę w życiu mieszkańców ziemi hrubieszowskiej. Na kolekcję składają się m.in. dokumenty, zdjęcia, a także militaria i elementy umundurowania.

Na szczególną uwagę zasługują również muzealia związane z Towarzystwem Rolniczym Hrubieszowskim i jego fundatorem ks. Stanisławem Staszicem.

Dział posiada również bogatą prasę hrubieszowską obrazującą życie społeczno-kulturalne w międzywojennym Hrubieszowie.

Nie można również pominąć obiektów kartograficznych, wśród których znajdują się plany Hrubieszowa z XIX wieku, a także gwasz „Mapa poglądowa hrubieszowskiego i okolic przyległych 15 lipca 1889 r.” autorstwa Franciszka Kostrzewskiego.

Stanisław Staszic i Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie

Towarzystwo Rolnicze Hrubieszowskie zostało utworzone w 1816 r. przez Stanisława Staszica. Powstało na terenie dóbr hrubieszowskich zakupionych w 1800 r. przez księżnę Annę Sapiehę z Zamoyskich w imieniu Stanisława Staszica, który stał się ich prawowitym właścicielem w 1811 r. Utworzone Towarzystwo było urzeczywistnieniem koncepcji Staszica na temat tworzenia stowarzyszeń opartych na społecznej równości, zabezpieczając tym samym spokój i prawo własności, a także zapewniając wolność. Forma organizacyjna fundacji zrodziła się w trakcie prac Staszica nad poematem filozoficznym Ród ludzki.

Akt powstania Towarzystwa i kontrakt zostały zatwierdzone w 1822 r. przez cara Aleksandra I. Fundacja od samego początku miała charakter spółdzielczy i obejmowała swym zasięgiem wsie: Białoskóry, Bohorodyca, Busieniec, Czerniczyn, Dziekanów, Jarosławiec, Poberażany, Putnowice i część Szpikołos, a także osadę Podzamcze i wójtostwo hrubieszowskie. Kontrakt podpisało 329 gospodarzy z terenów, które weszły w skład Towarzystwa. Na czele Towarzystwa stał prezes, który jednocześnie pełnił funkcję wójta. Ustawa wprowadzała dziedziczność urzędu prezesa przez Józefa Grotthusa i jego potomków według zasady pierworództwa. Zmiana nastąpiła w 1885 r., kiedy to na czele Towarzystwa ówczesne władze rosyjskie postawiły Komisarza Rządowego, ograniczając tym samym działalność fundacji.

Prezes od samego początku miał do pomocy sześcioosobową Radę Gospodarczą. Początkowo siedziba władz znajdowała się w Dziekanowie.

Zgodnie z ustawą Towarzystwa chłopi zostali zwolnieni z pańszczyzny i otrzymali prawo dziedzicznej własności ziemi.

Towarzystwo posiadało również dobra stanowiące tzw. „własność wspólną” : młyny, stawy, tartaki, cegielnie, kuźnie, folusze, browary, wytwórnię wódek i innych trunków w Hrubieszowie oraz karczmy i lasy, z których dochód przeznaczało na prowadzenie szkół, kształcenie zdolniejszej młodzieży na poziomie wyższym niż podstawowy, a także na zatrudnienie lekarza oraz opiekę nad sierotami i starcami, pomoc ogniową oraz ubezpieczenie. Towarzystwo otworzyło również bank pożyczkowy w Hrubieszowie, który udzielał pożyczek „na doskonalenie rolnictwa, na zakładanie fabryk, na prowadzenie kupiectwa i na murowanie domów”, były to głównie cele inwestycyjne.

Staszic, tworząc Towarzystwo, kierował się szczytnym celem, który, niestety, w zetknięciu ze zmieniającą się sytuacją gospodarczą, społeczną i polityczną nie miał szans na dłuższe trwanie. Pierwszym znaczącym krokiem ograniczającym działalność Towarzystwa było ustanowienie Komisarza Rządowego przez władze rosyjskie. W okresie I wojny światowej tereny Towarzystwa znacznie ucierpiały na skutek działań wojennych, a wyznaczone przez okupanta austriackiego nowe władze fundacji nie zabezpieczyły w pełni ocalałego majątku. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. Towarzystwo przeszło pod zarząd państwa, a udzielone kredyty państwowe umożliwiły zabezpieczenie części majątku i odbudowanie zniszczonych gospodarstw, a także częściowe ich uprzemysłowienie. Niestety w okresie międzywojennym nie udało się uregulować prawnej formy Towarzystwa, a powrót do ustawy staszicowskiej był niemożliwy. Powołano Radę Gospodarczą pod przewodnictwem prezesa mianowanego z nominacji ministra rolnictwa. W okresie II wojny światowej działalność Towarzystwa została zawieszona, a po odzyskaniu niepodległości ówczesne władze komunistyczne przejęły na rzecz państwa zachowany majątek i na mocy dekretu Bolesława Bieruta w 1951 r. rozwiązały Towarzystwo.

Sztuka

Dział sztuki Muzeum im. ks. Stanisława Staszica prowadzony jest od 1971 roku i obejmuje obecnie blisko tysiąc obiektów, przy czym liczebność zbiorów systematycznie wzrasta, wzbogacana zarówno o przekazy, jak i na drodze pozyskania własnego, czyli poprzez zakup nowych obiektów. Wśród zbiorów z zakresu sztuki znajdują się: obrazy olejne, akwarele, szkice, dzieła wykonane w różnych technikach graficznych, ikony, rzemiosło artystyczne i rękodzieło, sztuka użytkowa, rzeźby oraz exlibrisy.

Zdecydowana większość obrazów pochodzi z II poł. XX wieku. W zbiorach muzeum znajdują się więc zarówno obiekty prezentujące tradycyjną stylistykę pejzażu, portretu, martwej natury czy scen rodzajowych, jak również dzieła o nieco bardziej eksperymentalnym wyrazie, będące odzwierciedleniem kierunków artystycznych poszukiwań formalnych i ikonograficznych sztuki końca ubiegłego stulecia.

Muzeum gromadzi dzieła artystów związanych z Hrubieszowem i jego okolicami, oraz dzieła o tematyce lokalnej, jak np. pejzaże, które powstawały w ramach plenerów organizowanych na terenie powiatu. Wiele z pośród nich ukazuje nieistniejącą dziś zabudowę miasta stanowiąc tym sposobem już nie tylko wartość artystyczną, ale również historyczno – dokumentalną.

W swoich zbiorach muzeum posiada również pokaźną kolekcję exlibrisów, które niegdyś miały za zadanie m. in. podnosić walory estetyczne książek, a dziś same stanowią wartość artystyczną. Wiele z nich to pamiątki po znanych mieszkańcach Hrubieszowa, inne zaś przeszły na własność muzeum po organizowanych niegdyś konkursach na exlibris dla tej placówki.

W hrubieszowskim muzeum zgromadzone są dzieła m. in. takich artystów jak: Franciszek Kostrzewski, Antoni Łyżwański, Tadeusz Michaluk, Stanisław Dawski, Zbigniew Jóźwik, Zbigniew Podciechowski, Jan Popek, Stanisław Popek, Alfred Gauda, Roman Mucha, Andrzej Jędruszczak, Stanisław Bodes, Alfred Przybysz, Helena Piekarz i wielu innych.

Na szczególną uwagę zasługuje obraz cenionego i znanego światu sztuki artysty szkoły monachijskiej, Władysława Czachórskiego (1850–1911) — Portret mężczyzny w binoklach z 1886 r. To jeden z najcenniejszych obiektów w muzeum. Jest to obraz namalowany techniką olejną na płótnie niewielkich rozmiarów (34 x 25 cm), oprawiony w piękną, bogato zdobioną ramę. Nie wiemy kim jest sportretowany przez Czachórskiego podczas pobytu w rodzinnym Grabowczyku mężczyzna, przez co obraz zyskuje na tajemniczości i niewątpliwie intryguje.

W ramach działu sztuki hrubieszowskiego muzeum organizowane są wystawy czasowe a wystawy stałe ulegają modernizacjom. Ponadto odbywają się lekcje muzealne, spotkania, wykłady, prezentacje, opracowywane są kolejne publikacje, zbiory są poddawane badaniom naukowym oraz trafiają do pracowni konserwatorskich.

www.muzeum-hrubieszow.com.pl