Zainteresowanie budownictwem i oryginalnym zdobnictwem podhalańskim rozwijało się stopniowo od początku XIX wieku, tak by u jego schyłku przybrać szczególnie na sile. Zbiegło się to w czasie z intensywnymi przemianami tradycyjnej kultury ludowej i jej stopniowym zanikiem.

W latach osiemdziesiątych XIX wieku, wśród odwiedzającej Zakopane w okresie letnim bądź coraz częściej osiedlającej się tu na stałe inteligencji budziły się zainteresowania ludoznawcze. Ich wynikiem było powstanie pierwszych kolekcji o charakterze etnograficznym. Miłośnicy kultury ludowej, a zarazem kolekcjonerzy: Róża Krasińska, Maria i Bronisław Dembowscy, Zygmunt Gnatowski, Bronisława Kondratowiczowa, przekonani o prapolskim pochodzeniu kultury górali podhalańskich, za swój patriotyczny obowiązek uważali zbieranie jej wytworów. Równolegle do tworzonych kolekcji i często w oparciu o nie prowadzono badania nad sztuką ludową, rzemiosłem i budownictwem. Ich efekt to między innymi cenne opracowania Władysława Matlakowskiego, które do dziś nie mają sobie równych: Budownictwo ludowe na Podhalu (1892) i Zdobienie i sprzęt ludu polskiego na Podhalu (1901). Z fascynacji kulturą Podhala i z chęci jej ocalenia zrodził się styl zakopiański, którego twórcą i propagatorem był Stanisław Witkiewicz.

1 lipca 2009 roku, w 120. rocznicę udostępnienia zbiorów zakopiańskiej publiczności, Muzeum Tatrzańskie im. Dra Tytusa Chałubińskiego otworzyło kolejną filię ze stałą wystawą Styl zakopiański – inspiracje. Jej celem jest pokazanie korzeni stylu zakopiańskiego, którymi były: budownictwo ludowe, wyposażenie góralskich chałup, a także powstające końcem XIX wieku kolekcje etnograficzne, a zwłaszcza zbiór Marii i Bronisława Dembowskich.

Chałupa – położona nieopodal słynnej z zabytkowej zabudowy ulicy Kościeliskiej, należąca w przeszłości do góralskiej rodziny Gąsieniców Sobczaków – to jeden z najcenniejszych zabytków budownictwa ludowego w Zakopanem. Najstarsza jej część została wybudowana około 1830 roku, a jej stan obecny to efekt rozbudowy, która miała miejsce pod koniec XIX wieku.

Nowo zorganizowana filia oraz działające już od 1993 roku Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza w willi „Koliba” przy ul. Kościeliskiej w Zakopanem tworzą dydaktyczną całość, która pozwala prześledzić jak rodziła się koncepcja Witkiewiczowskiego stylu zakopiańskiego, pierwszego narodowego stylu polskiego – od źródeł jego inspiracji po konkretne realizacje tak w architekturze jak i sztuce użytkowej.

Stała się rzecz dziwna, choć konsekwentnie wynikająca ze zmiany stosunków. Myśmy znaleźli górala w pysznej ozdobnej chacie, otoczonego artyzmem, który przezierał z każdego sprzętu, każdego szczegółu pospolitego użytku. Jego chałupa była skarbnicą kultury dawnej, przechowanej przez ten lud, kultury, która wprawdzie żyła, ale nie rozwijała się, wskutek nieruchomości warunków ludowego życia. Była też skazana na konanie, na zanik i zdawała się czekać ocalenia, wołać o ratunek. Uratowaliśmy ją. Chata góralska wydała z siebie typ wyższego budownictwa…
Stanisław Witkiewicz, Po latach, 1906

Anna Kozak

muzeumtatrzanskie.pl