Mauzoleum Piastów w kościele św. Jana Chrzciciela w Legnicy powstało w latach 1677-1679. Pierwsza na Śląsku barokowa kaplica grobowa należy do najwybitniejszych zabytków epoki łączących w harmonijną całość wszystkie dziedziny sztuki: architekturę, rzeźbę i malarstwo. Wyróżnia się układem przestrzennym, dekoracją wnętrza oraz programem ideowym.

Kościół św. Jana Chrzciciela od połowy XVI w. pełnił ‒ wraz z kolegiatą św. Jadwigi w Brzegu ‒ funkcję nekropolii Piastów legnicko-brzeskich. W niewielkiej, wówczas jednonawowej, gotyckiej świątyni znajdowały się liczne książęce nagrobki, epitafia i trumny. Po wygaśnięciu dynastii, w prezbiterium kościoła usytuowano Mauzoleum Piastów. W początkach XVIII w. rozebrano gotycką nawę, niszcząc wyposażenie wnętrza, w tym także piastowskie pomniki. Zachowano jedynie dawny chór z mauzoleum, które jako boczną kaplicę włączono w bryłę nowego, barokowego kościoła. Układ ten, mimo dramatycznych losów obu budowli, przetrwał do dzisiaj.

Ostatnim władcą w dziejach śląskiej dynastii piastowskiej był Jerzy Wilhelm (1660-1675) ‒ syn księcia Chrystiana (1618-1672) i księżnej Ludwiki Anhalt Dessau (1631-1680). W marcu 1675 r. młody książę złożył hołd cesarzowi Leopoldowi I Habsburgowi, który uznał go pełnoletnim i przekazał rządy w księstwach legnickim, brzeskim i wołowskim. Jerzy Wilhelm panował zaledwie osiem miesięcy. Zmarł w Brzegu 21 listopada 1675 r., jego zwłoki przewieziono do Legnicy i złożono 8 lutego 1676 r. w kościele św. Jana.

Księżna Ludwika, świadoma politycznych konsekwencji śmierci syna oraz historycznego znaczenia rodu, postanowiła wznieść rodzinne mauzoleum będące jednocześnie pomnikiem całej dynastii Piastów.

Ograniczone środki finansowe, jakimi księżna dysponowała, zdecydowały o umieszczeniu kaplicy grobowej w prezbiterium kościoła św. Jana Chrzciciela. Matka Jerzego Wilhelma była fundatorką Mauzoleum Piastów oraz autorką ogólnej koncepcji i myśli przewodniej zawartego w nim programu ideowego. Duży wpływ na jego konkretyzację, wybór elementów dekoracyjnych i symbolicznych oraz ich opracowanie literackie miał Daniel Casper von Lohenstein (1635-1683), poeta związany z dworem piastowskim. Jego dziełem jest również tekst tablicy fundacyjnej znajdującej się w mauzoleum. Projekty architektoniczne opracował włoski budowniczy Carlo Rossi, który przez wiele lat zatrudniony był przez Piastów przy rozbudowie rezydencji w Oławie.

W Legnicy, wykorzystując wnętrze chóru oraz część przęsła wschodniego gotyckiego kościoła, Rossi stworzył barokową kaplicę na planie koła, nakrytą kopułą. Powierzchnia założenia powiększona została o pięć wnęk wbudowanych między przypory. Od strony kościoła przestrzeń zamknęła ściana z dwoma arkadowymi przejściami. Ostrołukowym oknom nadano od wewnątrz kształt prostokąta. Pod posadzką kaplicy powstała duża krypta. Umieszczono w niej wszystkie zachowane trumny książąt pochowanych w kościele. Średniowieczne mury pozostawiono na zewnątrz w surowej cegle.

Cztery naturalnej wielkości alabastrowe posągi są dziełem wybitnego wiedeńskiego artysty Macieja Rauchmillera (1645-1686), którego udziału nie można wykluczyć w realizacji wystroju malarskiego kaplicy. Figury zaliczane do najlepszych prac w dorobku Rauchmillera, są „najbardziej oryginalnym wytworem rzeźby portretowej z drugiej połowy XVII w. na Śląsku”. Wyobrażają członków rodziny Jerzego Wilhelma „wiodących swą ostatnią rozmowę”. Zapis łacińskiego dialogu umieszczono na cokołach posągów. Księżna Ludwika zwraca się do męża: „Heu mihi soli” („Biada mnie samej”), książę Chrystian odpowiada: „Nescia gnati” („Nieświadoma losu syna”), Jerzy Wilhelm stwierdza: „At sequor ipse” („Podążam sam”), jego starsza siostra Karolina zamyka rozmowę retorycznym pytaniem: „Spes ubi nostrae” („Gdzież nasza nadzieja”).

W centralnym polu kopuły znajduje się fresk ukazujący Heliosa, boga słońca zatrzymującego rydwan przed gwiazdozbiorem Raka. Sens alegorii objaśnia łacińska inskrypcja, którą można uznać za motto całego programu ideowego mauzoleum: „Domy królewskie upadają, gwiazdy w pył się obracają, dziwisz się nawet biegowi słońca kres naznaczono”. Motyw przemijania, nieuchronności losu, przeznaczenia, rozpoczęty na plafonie, widoczny jest w elementach stiukowej dekoracji sklepienia i ścian, emblematycznych przedstawieniach sarkofagów, obecny w „ostatniej rozmowie” książęcej rodziny i w tekście tablicy fundacyjnej. Wykuty w kamieniu napis, podnosząc zasługi Domu Piastów dla Sarmacji, Śląska i Germanii, jest elementem programu gloryfikacji dynastii, jednocześnie punktem odniesienia dla treści dwóch cyklów malowideł zdobiących mauzoleum. Każdy zespół składa się z ośmiu przedstawień, ułożonych chronologicznie, opatrzonych łacińskimi komentarzami (początek nad wnęką centralną, od strony lewej do prawej). Freski w bocznych polach kopuły ukazują pierwszych piastowskich władców Polski: legendarnego Piasta, jego syna Siemowita, Mieszka I wprowadzającego chrześcijaństwo, Bolesława Chrobrego (dwukrotnie), podczas symbolicznej koronacji w Gnieźnie oraz wykupu ciała św. Wojciecha, rządy Kazimierza Odnowiciela, Bolesława Śmiałego, oraz Bolesława Krzywoustego zwycięzcę cesarza niemieckiego Henryka V.

Drugi cykl malowideł, umieszczony na ścianach nad arkadami, dotyczy śląskiej linii Piastów. Ukazuje kolejno: pojednanie Bolesława Kędzierzawego z Władysławem Wygnańcem, walkę Bolesława Wysokiego z rycerzem-olbrzymem w Mediolanie, sprawiedliwe rządy Henryka I Brodatego i św. Jadwigi, śmierć ich syna Henryka Pobożnego w bitwie pod Legnicą w 1241 r., książąt śląskich podczas składania hołdu lennego królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu, księcia brzeskiego Jerzego II zasłużonego budową zamku w Brzegu oraz Jerzego Wilhelma składającego w Wiedniu hołd cesarzowi Leopoldowi I.

W centralnej wnęce mauzoleum pierwotnie znajdowała się figura Chrystusa Zmartwychwstałego, mająca kluczowe znaczenie dla sepulkralnego programu kalwińskiej kaplicy (książęta legnicko-brzescy zmienili wyznanie luterańskie na kalwińskie w początkach drugiego dziesięciolecia XVII w.). Rzeźba, wykonana prawdopodobnie tak jak pozostałe przez Rauchmillera, zaginęła w początkach XIX w. Cztery wnęki boczne przeznaczone były na miejsce pochówku rodziny ostatniego Piasta. Około 1679 r. w nowo wzniesionym mauzoleum, ustawiono wydobyte z krypty sarkofagi księcia Chrystiana i jego syna Jerzego Wilhelma. Niebawem, w 1680 r. po śmierci księżnej Ludwiki, w kaplicy ulokowano trumnę z jej doczesnymi szczątkami. Nigdy nie spoczęła tutaj Karolina, od 1673 r. księżna holsztyńska, która przeszła na katolicyzm i zgodnie ze swoją wolą została pochowana w Trzebnicy. Dwie cynowe trumny przeniesiono z krypty do mauzoleum w początkach XIX w. Należą one do Zofii Elżbiety (1589-1622), pierwszej żony księcia Jerzego Rudolfa oraz do Ludwika IV (1616-1663), brata księcia Chrystiana.

Sarkofagi Jerzego Wilhelma i jego rodziców, wykonane z posrebrzonej miedzi, ozdobione nakładaną, pozłacaną dekoracją trybowaną, są dziełami sztuki o wybitnych wartościach artystycznych. Sarkofag Jerzego Wilhelma jest wsparty na czterech figurach - alegoriach cnót dobrego władcy. Tarcze z emblematami ukazują kwiat aloesu, symbolizujący śmierć piętnastoletniego księcia oraz przełamaną tarczę herbową pod mitrą książęcą symbol wygaśnięcia dynastii. Umieszczone w narożnikach wieka kwiaty słonecznika, wyrażają nadzieję na zmartwychwstanie do życia wiecznego. Sarkofag wykonano na przełomie 1675 i 1676 r.

Do oryginalnych barokowych elementów wyposażenia mauzoleum obok sarkofagów należą: alabastrowe posągi, tablica fundacyjna, kraty oraz fragmenty fresków w kopule. Dekoracje stiukowe kopuły i ścian, niemal wszystkie malowidła oraz inskrypcje są rekonstrukcjami wykonanymi w latach 1899-1906. Przeprowadzona wówczas kompleksowa konserwacja mauzoleum przywróciła wnętrzu pierwotny barokowy charakter.

(oprac. Grażyny Humeńczuk)