Na obszarze zajmowanym przez Muzeum, liczącym nieco ponad 10 ha, odtworzono pełny krajobraz kulturowy wsi opolskiej. Zagrody czy pojedyncze obiekty architektoniczne otacza, skrupulatnie rekonstruowana, bogata roślinność. Nie brak kolorowych i pachnących przedogródków czy ogrodów warzywno-zielnych oraz zwierząt hodowlanych.

Zgromadzone w Muzeum budynki prezentowane są w pełnym kontekście architektonicznym jako reprezentatywne dla regionu Opolszczyzny, z uwzględnieniem okresów historycznych i statusu społeczno-ekonomicznego. Oprócz budynków mieszkalnych, mieszkalno-gospodarczych zobaczyć można także obiekty użyteczności publicznej jak np. drewniany kościół, szkoła, karczma i sklepik wiejski czy budowle związane z rzemiosłem i przemysłem wiejskim (kuźnia, młyn).

W zbiorach Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu znajdują się 23 budynki zabytkowe kryte gontem (22 na terenie MWO i 1 in situ, w Kielczy). Dachy pozostałych budynków poszyte są słomą żytnią – w zależności od statusu społecznego i zamożności – sposobem „na gładko”, czyli kłosami wykręcaków skierowanymi w dół lub „w schodki” (kłosami ku górze). Na ekspozycji plenerowej prezentowane są techniki budowlane takie jak: zrębowa (wieńcowa), sumikowo-łątkowa, szkieletowa. Na ogólny obraz drewnianej architektury ludowej składają się bogate detale konstrukcyjne – stolarka drzwiowa, okienna, belki z inskrypcjami czy znakami apotropeicznymi, i in. Wnętrza budynków aranżowane są merytorycznie i plastycznie dla zobrazowania funkcji obiektów. Mamy więc chałupę z warsztatem wiejskiego krawca, dom młynarza, szkołę, kuźnię czy chałupkę biednego wyrobnika, zajmującego się nocnym stróżowaniem we wsi. Także karczma i sklep wiejski wyposażone są w oryginalne meble czy detale charakterystyczne dla tego typu obiektów (szynkwas, reklamy produktów, stół do gry z tzw. „grzybkiem”, i in.).

Najstarsze drewniane budynki, odbudowane na terenie Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu, pochodzą najprawdopodobniej z początków XVII w. Jednym z nich jest spichlerz dworski ze Sławięcic (1610 r.), który stanowi egzemplarz o unikalnych już dziś walorach budowlanych, historycznych i etnograficznych. Zbudowany jest w konstrukcji mieszanej: zrębowej i sumikowo-łątkowej. Nakryty dachem czterospadowym, łamanym (tzw. mansardowym), przykrytym gontem. Wnętrze podzielone jest na dwie kondygnacje i dwa użytkowe poddasza. Spichlerz dworski ze Sławięcic jest największym obiektem architektonicznym w zbiorach Muzeum Wsi Opolskiej.

Często spotykany w krajobrazie wsi opolskiej był drewniany kościół. Na terenie Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu odbudowany został kościół przeniesiony z Gręboszowa. Ufundowany w 1613 r. przez Cypriana Kotulińskiego; funkcjonował jako kościół filialny pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Od 1899 r. pełnił funkcję kościoła grzebalnego. Prezentuje typ kościoła salowego, w którym prezbiterium nie zostało wydzielone architektonicznie z nawy. Więźba dachowa o jednej kalenicy, niegdyś storczykowa, obecnie krokwiowo-jętkowa. Był i jest kościołem orientowanym. Zbudowany z bali modrzewiowych wiązanych na zrąb. Szkieletowa wieża dzwonnicza, dobudowana od zachodu, pełni też funkcję kruchty. Z oryginalnego wyposażenia wnętrza zachowała się jedynie ambona z początków XVII wieku z polichromią wykonaną techniką szablonową.

Jednym z ciekawszych obiektów na ekspozycji plenerowej jest wybudowana w 1726 r. drewniana kuźnia. Stanowi ona wyjątkowy przykład warsztatu pracy wiejskiego kowala, w którym prezentowane są urządzenia i narzędzia kowalskie z przełomu XIX i XX w. Jest to budynek zrębowy, z niewielkim podcieniem. Dwuspadowy, krokwiowy dach, pokryty jest gontem. Palenisko oraz okalające je ściany murowane są z cegły, podobnie jak wysoki komin.

Wśród budynków mieszkalnych wyróżnia się chałupa z Antoniowa. Piękna i tajemnicza. Nie znamy dokładnej daty jej budowy, wiadomo jedynie, że istniała już w 1840 r., kiedy to została częściowo spalona. Świadczy o tym wyryta data roczna na płatwi, potwierdzająca pożar chałupy („gebrand 1840”). Tuż przed II wojną światową, w trakcie budowy sztucznego Jeziora Turawskiego, chałupa została w całości przesunięta o 50 m, dzięki czemu uniknęła zalania przez wody nowego zbiornika retencyjnego. Wnętrze podzielone jest na sień, dwie izby i trzy komory. Przed przeniesieniem w 1939 r. chałupa posiadała urządzenie ogniowe starego typu – szeroki komin wymurowany w sieni – prawdopodobnie zbudowany z drewna i strychulców. W kuchni natomiast stał tzw. „wielouk”, piec na 6 dużych chlebów wraz z kominkiem i „babą”. Budynek zbudowano na zrąb z brusów sosnowych, wiązanych na „jaskółczy ogon”. Dwuspadowy dach (krokwiowo-płatwiowy) pokryty jest gontem. Jest to jedyna chałupa w Muzeum, do której dobudowano charakterystyczną werandę, tzw. „laubę”, ocieniającą wejście główne.

Typ konstrukcji przysłupowej reprezentuje chałupa ze Starego Lasu, pochodząca z końca XVIII w. (1789 r.). Budynek pełni funkcję mieszkalną i gospodarczą. Jest to budynek parterowy, z niewielką ścianką kolankową, w przestrzeni której wygospodarowano niziutkie pomieszczenie sypialne, zajmowane w letnie noce przez dzieci dawnych gospodarzy. Przelotowa sień dzieli wnętrze chałupy na dużą izbę ze śladami po dużym piecu kaflowym (pokojowym) oraz na małą izbę, która po 1946 r. przerobiona została na kuchnię. Ściany tej niezwykle malowniczej chałupy zbudowane są w technice szkieletowej z wypełnieniem strychulcami i sumikowo-łątkowej. Dach pokryty jest słomą.

Nie może zabraknąć w krajobrazie wsi opolskiej wiatraków. Prezentowane w Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu dwa wiatraki stanowią typ „koźlaka”. Oba kompletnie wyposażone w maszyny i urządzenia młyńskie z XIX w.

A. Kośmicka, Dział Architektury Ludowej Muzeum Wsi Opolskiej w Opolu

www.muzeumwsiopolskiej.pl