Niezwykłe historie zwykłych rzeczy

Warszawa to miasto-fenomen. Podobnie jest z Muzeum Warszawy. Ich historie są bliźniacze. Doszczętnie zniszczone podczas II wojny światowej i odbudowane ze zgliszczy.

Muzeum zbiera, bada i udostępnia rzeczy warszawskie. Nowa wystawa główna wychodzi od historii pojedynczych przedmiotów, by opowiadać o wydarzeniach i ludziach, którzy zadecydowali o kształcie i charakterze współczesnej Warszawy.

Historie rzeczy warszawskich można jednak poznać nie tylko w siedzibie głównej, oglądając wystawę na Rynku Starego Miasta, lecz również odwiedzając Muzeum Warszawy w jednej z 9 pozostałych lokalizacji. Każde z tych miejsc kształtuje swój program niezależnie. Składają się na niego nie tylko wystawy stałe, lecz również różnorodne wydarzenia: warsztaty, spotkania, wykłady, oprowadzania, zajęcia rodzinne, koncerty i wiele innych.

Zespół 11 kamienic na Rynku

Siedziba Muzeum Warszawy stanowi najbardziej reprezentacyjną północną pierzeję, zwaną Miejską, a od 1916 roku stroną Dekerta. To cenny przykład siedemnastowiecznej architektury mieszczańskiej, wartościowy tym bardziej, iż zachowało się tu najwięcej substancji zabytkowej (poza piwnicami i sieniami, większość fasad, a nawet niektóre wnętrza). Wszystkie kamienice przeznaczone na Muzeum Historyczne m.st. Warszawy odbudowano po zniszczeniach wojennych w latach 1948–1954. Dzieło rekonstrukcji całego zabytkowego zespołu miejskiego Starego Miasta w układzie przestrzennym z XVII–XVIII wieku nie miało dotąd precedensu w historii Europy. Wyrazem uznania dla pracujących pod kierunkiem Jana Zachwatowicza, Piotra Biegańskiego, Mieczysława Kuźmy i Stanisława Żaryna polskich konserwatorów i architektów było wpisanie w 1980 r. całego zespołu architektonicznego na listę Pomników Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO.

Historia siedziby – osiem kamienic strony Dekerta wzniesiono w XV wieku. W następnym stuleciu ulegały licznym przebudowom, w wyniku których cztery z nich (nr 28–34) zajęły całe parcele między Rynkiem a ul. Krzywe Koło. O charakterze kamienic frontowych zadecydowały gruntowne przebudowy z 1. poł. XVII wieku.

Kamienica nr 28 – Falkiewiczowska, narożna z ul. Krzywe Koło, trzyosiowa, dwupiętrowa z poddaszem. Fasada wczesnobarokowa zwieńczona attyką z kulami, obeliskami i rzeźbami: Matki Boskiej, św. Stanisława i św. Elżbiety; na cokole data 1643 i gmerk Falkiewiczów. Od 1458 r. własność burmistrzowskiej rodziny Beneszów a od 1499 r. Rolów i ich spadkobierców. Odbudowana po pożarze w 1570 r. przez Mateusza Sawickiego. W 1628 r. przeszła na ponad sto lat w posiadanie rodziny aptekarza i burmistrza Stanisława Falkiewicza, który ją przebudował, nadając jej obecny kształt. W 1928 roku ostatni właściciele Josek Ambasz i Henryk Potulicki przeprowadzili gruntowny remont.

Kamienica nr 30 – Kazubowska, trzyosiowa, trzypiętrowa z poddaszem i latarnią. Fasada z dekoracją sgraffitową i kamiennym portalem z 1680 roku (w kluczu gmerk). W 1427 r. wzmiankowana jako dom rzeźnika Macieja Mamota, w 2 poł. XV wieku przeszła na własność patrycjuszowskiej rodziny Kazubów, a od 1540 r. Baryczków. W 1680 r. ówczesny właściciel Piotr Korycki dokonał gruntownej przebudowy. W 1703 r. przeszła w ręce greckiego winiarza Krzysztofa Kisza a następnie jezuitów. W XIX wieku należała m.in. do kupieckiej rodziny Wilczanów, ostatnimi właścicielami byli Tadeusz Borowski, Jan Wierusz-Kowalski i Władysław Pachulski.

Kamienica nr 32 – Baryczkowska, czteroosiowa, trzypiętrowa. Fasada manieryczna z attyką i kamiennym portalem zwieńczonym kartuszem z gmerkiem Baryczków oraz wmurowaną tablicą zakończenia budowy w 1633 r. i genealogią Baryczków. Wzniesiona przed 1440 rokiem przez rodzinę wójtów Starej Warszawy Pielgrzymów-Górczewskich, od 1501 r. w rękach Landekerów, po których odziedziczył ją ich wnuk Jerzy Baryczka – w posiadaniu tego rodu do 1683 r. Gruntowna przebudowa z 1633 r., dla królewskiego owiesnego Wojciecha Baryczki, nadała kamienicy obecny wygląd. Następnymi właścicielami aż do 1808 r. byli ormiańscy kupcy Minasowiczowie, a ostatnimi (1888-1910) rodzina Szancerów. W 1911 r. zakupiona na siedzibę przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości (pierwsze prace konserwatorskie), w 1937 r. odkupiona przez Gminę m. st. Warszawy i przeznaczona na Muzeum Dawnej Warszawy. Wtedy to rozpoczęto adaptację i konserwację wnętrz przerwaną przez działania wojenne.

Kamienica nr 34 – Kleinpoldowska, trzyosiowa, trzypiętrowa, z wieńczącym ją łukiem rozporowym. Fasada barokowa z kamiennym portalem; zachowane malowidła stropów z XVII wieku. Wybudowana w poł. XV w., od 1452 do 1504 r. własność kuśnierzy Klekotów. Baryczkowie i ich sukcesorzy posiadali ją od 1504 do 1576 r. W 1619 r. przebudowana przez budowniczego królewskiego Gerarda Kleinpoldta – pozostała w tej rodzinie do pocz. XVIII w. Wielokrotnie zmieniała właścicieli. W latach 1928-37 należała do Penclubu i Związku Zawodowego Literatów Polskich, a od 1937 r. do Muzeum Dawnej Warszawy. Podjęte wówczas prace konserwatorskie przerwała wojna.

Kamienica nr 36 – Pod Murzynkiem, trzyosiowa, czteropiętrowa z latarnią. Fasada manierystyczna pokryta dekoracją sgraffitową z ozdobnym portalem i głową Murzyna we wnęce. Wybudowana przed 1449 r. często zmieniała właścicieli, byli to m. in.: Skoczybłotowie, Szeligowie, Baryczkowie, Himaldowie; od 1627 r. w rękach kupca winnego Jakuba Gianotti a od 1652 r. burmistrza Juliusza Gintera – z tego okresu pochodzi dzisiejszy kształt kamienicy. W XVIII w. należała do rodziny Jędrzejewiczów, później jubilerów Martina i Leobisza. Od 1922 r. była własnością Towarzystwa Dziennikarzy i Literatów Polskich a w 1938 r. została kupiona przez miasto na siedzibę Muzeum Dawnej Warszawy. Przeprowadzone prace remontowe (m. in. ogniotrwałe stropy) uchroniły ją przed zniszczeniem w czasie wojny.

Kamienica nr 38 – Talentich (Kurowskiego), czteroosiowa, trzypiętrowa z poddaszem. Fasada z barokowym (niegdyś przejezdnym) portalem, nad nim kartusz ozdobny z gmerkiem Talentich i datą 1633, we wnętrzu ozdobna, zamykana krata z 1737 r., będąca wybitnym dziełem warszawskiego kowalstwa. Zbudowana ok. 1446 r. przez Andrzeja Edlingera, od 1507 roku w rodzinie Burcholcera. Pierwsza przebudowa została dokonana prawdopodobnie przez właścicieli Badowskiego i ławnika Krzysztofa Rongiusa (przejezdna sień i attyka), a następna w 1663 r. przez Piotra Talentiego, sekretarza królewskiego. Od 1735 r. należała do szlachcica, kupca winnego Macieja Kurowskiego, który ją rozbudował i połączył z posesją od ul. Nowomiejskiej nr 6, był też fundatorem słynnej kraty. Od 1782 r. do 1873 r. częste zmiany właścicieli , do 1914 r. w rodzinie Holtzów.

Kamienica nr 40 – Gagatkiewicza, trzyosiowa, trzypiętrowa z poddaszem. Fasada z kamiennym portalem, w sieni gotycka wnęka i malowidło przedstawiające Matkę Boską z Dzieciątkiem z 1 poł. XVI w. Zbudowana przed 1506 r. przez Teofila złotnika, była rozbudowywana przez cały XVI i XVII w. przez kolejnych właścicieli: Sobolów, aptekarza Klemensa z Radziwia i jego syna, lekarza Jana, poczmistrza królewskiego Karola Montelupiego (druga kondygnacja piwnic) i bankiera Piotra Riaucourta. Zasadniczej przebudowy dokonał w 1790 r. słynny lekarz króla Stanisława Augusta i społecznik Walenty Gagatkiewicz. Następnie należała do drukarza Rakoczego, od 1865 r. do rodziny Weinertów, a później do kupców Białowąsów i ich spadkobierców.

Kamienica nr 42 – Montelupich (Filipowska), narożna z ul. Nowomiejską, trzyosiowa, trzypiętrowa z poddaszem. Fasada z kamiennym portalem, od Nowomiejskiej pięcioosiowa z elementami gotyckimi. Zbudowana przed 1440 r. dla Jana Bujno; następni właściciele to: Małodobrscy, Landekerowie, od 1504 do 1622 r. Filipowiczowie. W latach 1655-73 należała do poczmistrza Karola Montelupiego, który przed 1659 r. przebudował ją i nadał obecny kształt (mieścił się tu zarząd poczty). Od 1682 r. własność rodziny Makinich, później Lingau, Piotrowskich i Stalskich.

Kamienice ul. Nowomiejska 4, 6, 8 – wybudowane na przełomie XV i XVI w. (zachowane fragmenty) stanowiły okresami wspólną własność z posesjami rynkowymi, przed 1948 r. należały do właścicieli prywatnych.

W XIX w. całe Stare Miasto uległo degradacji, stając się dzielnicą peryferyjną. Dopiero akcja przywracania świetności zabytkowej dzielnicy, zapoczątkowana w 1912 r. przez działaczy Towarzystwa Opieki nad Zabytkami Przeszłości, zaowocowała przywróceniem w 1928 r. kolorowych polichromii rynkowym kamieniczkom i ideą utworzenia Muzeum Dawnej Warszawy. Autorką ogólnego szkicu polichromii, ustalającego zasadnicze barwy i zarys rozkładu ornamentacji, była malarka Zofia Stryjeńska. Szczegółowe projekty opracowali i realizowali najwybitniejsi artyści epoki. Prace te zostały zaakceptowane przez, mające pieczę nad całym przedsięwzięciem, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości. Właściciele kamienic uzyskali pomoc władz miasta w zgromadzeniu środków niezbędnych na ten cel.

Polichromie kamienic strony Dekerta były dziełem: Jana Łukasika (nr 28), Wacława Borowskiego (nr 30 i 42), Stanisława Kazimierza Ostrowskiego (nr 32), Zofii Stryjeńskiej (nr 34), Stanisława Rzeckiego (nr 38), Tadeusza Gronowskiego (nr 40), a sgraffito na kamienicy nr 36 Mariana Malickiego.

Zniszczenia 1939–1945
W wyniku działań wojennych: bombardowań, ostrzału artyleryjskiego i walk w okresie Powstania Warszawskiego, Starówka została zniszczona w 90%. Zabudowa strony Dekerta poniosła najmniejsze straty z całego Starego Miasta, a mimo to większość kamienic frontowych została zniszczona do poziomu sklepień nad parterem, a trakty tylne całkowicie zburzone. Na całym Starym i Nowym Mieście stało tylko sześć domów nie spalonych, z czego w tzw. bloku muzealnym trzy – przy Rynku nr 34 i 36 oraz przy ul. Nowomiejskiej 10. Kamienice Pod Murzynkiem i Kleinpoldtowska miały ogniotrwałe stropy zbudowane tuż przed wybuchem wojny, podczas ich adaptacji na Muzeum Dawnej Warszawy. Dzięki temu ocalało w nich wiele oryginalnych fragmentów, m. in. siedemnastowieczne polichromie. W pozostałych kamienicach zachowały się jedynie portale, część gotyckich sklepień piwnic, parterowe sienie oraz mocno uszkodzone fasady.

Odbudowa 1947–1954
Pierwsze prace zabezpieczające rejon Starego Miasta Biuro Odbudowy Stolicy podjęło już w kwietniu 1945 r. Odtworzenie całego fragmentu miasta z zachowaniem historycznego układu przestrzennego i uwzględnieniem ocalałych fragmentów architektonicznych było przedsięwzięciem bez precedensu i na skalę dotychczas niespotykaną.

Restaurację i rekonstrukcję zespołu kamienic (ograniczonego północną pierzeją rynku, ulicami Nowomiejską i Krzywe Koło) zwanego później blokiem muzealnym, powierzono w 1947 r. wybitnemu architektowi i konserwatorowi, badaczowi dziejów kamienicy mieszczańskiej Stanisławowi Żarynowi. 22 lipca 1953 r. ukończono realizację pierwszego etapu odbudowy Starówki, w tym kamienic strony Dekerta. W końcu następnego roku oddano do użytku domy przy ul. Nowomiejskiej 4, 6, 8 – czyli budynki przeznaczone na Muzeum. Adaptacja siedemnastowiecznych kamieniczek na potrzeby Muzeum Historycznego m. st. Warszawy i stworzenie z połączonych podwórzy lapidarium (1964 r.) były wielkim osiągnięciem projektowym i konserwatorskim Stanisława Żaryna. Zostało to upamiętnione wmurowaniem tablicy poświęconej jego pamięci.

www.muzeumwarszawy.pl