Muzeum dzięki oryginalnemu wyposażeniu, które prezentowane jest w przywróconych do dawnej świetności wnętrzach zabytkowego pałacu, otoczonego zrewitalizowanym, romantycznym parkiem, zyskało wysoką renomę i stało się obowiązkowym punktem na podkarpackiej trasie turystycznej. Po ponad siedemdziesięciu latach miejsce to ponownie budzi podziw odwiedzających go gości, którzy mają okazję poznać fragment dziejów tej części polskiego ziemiaństwa, któremu absolutnie nie można zarzucić „próżniaczego trybu życia”. Muzeum Dzieduszyckich w takiej formie, jaką zyskało dzięki zachowanym artefaktom, połączonym z opisową narracją (życiorysy, drzewo genealogiczne) biografa rodu – prof. Kazimierza Karolczaka, przywraca – wymazywane przez władze komunistyczne – „dobre imię” polskiego ziemiaństwa oraz pamięć o wybitnych jednostkach z kręgów arystokracji dawnych kresów.

Muzeum Dzieduszyckich jest zamiejscowym oddziałem Muzeum w Jarosławiu Kamienica Orsettich, dzięki czemu na swoje prawowite miejsce miała szanse wrócić część dawnych mebli i rodzinnych pamiątek. Placówka ma charakter edukacyjny i w tym zakresie współpracuje w wieloma ośrodkami muzealnymi w Polsce (Muzeum Pałac Jana III Sobieskiego w Wilanowie, Muzeum Ziemiaństwa w Dobrzycy, Muzeum Przyrodnicze im. Dzieduszyckich we Lwowie), a jej celem jest m.in. pokazanie fragmentu dziejów ojczystych poprzez pryzmat losów ludzi, ich dokonań i powiązań z regionem, który stanowi dzisiejsze polsko-ukraińskie pogranicze. Wielu przedstawicieli rodziny Dzieduszyckich wykazało się wspaniałą postawą obywatelską i patriotyczną, która przejawiała się chociażby udziałem (także finansowym) w powstaniach narodowych i służbą u boku Tadeusza Kościuszki. Postać hr. Włodzimierza Dzieduszyckiego herbu Sas, twórcy Muzeum Przyrodniczego im. Dzieduszyckich we Lwowie i zabezpieczającej jego byt ordynacji zarzeckiej, finansującego takich artystów jak chociażby Artur Grottger, przywołuje najlepsze tradycje mecenatu kulturalno-naukowego dawnego ziemiaństwa. Wśród tej działalności nie zabrakło także pracy na niwie społecznej z szeroko rozwiniętymi akcjami charytatywnymi.

Z tym też łączyły się przedstawiane obecnie w muzeum relacje dworu z ludnością wiejską, tym samym – ze względu na usytuowanie rodzinnego majątku – prace na rzecz dobrych stosunków polsko-ukraińskich i stosunku do cerkwi greckokatolickiej i prawosławnej. Rodzina Dzieduszyckich w przeszłości dobrze zapisała się w relacjach narodowościowych pomiędzy Polakami i Ukraińcami oraz wyznaniowych (kościół rzymskokatolicki – cerkiew greckokatolicka), a wielu jej przedstawicieli postrzegano jako mediatorów pomiędzy wymienionymi grupami. Zrodziło to przekonanie (do dziś obecne np. we Lwowie), iż nazwisko Dzieduszyckich łączy Ukraińców z Polakami, dlatego też zarzecki pałac pełni funkcję Ośrodka Spotkań Międzynarodowych i Krajowych realizującego m.in. ideę pojednania obu narodów.

Dziś, podobnie jak dawniej, gdy pałac odwiedzały wybitne postacie tj. prócz wspomnianej księżnej Czartoryskiej, także Adam Chmielowski – późniejszy św. Brat Albert, ormiański arcybiskup Izaak Isakowicz, czy kardynał Stefan Wyszyński, zarzecki pałac jest miejscem spotkań ludzi ze świata kultury, sztuki i polityki. W ramach współpracy Muzeum oraz Związku Rodowego Dzieduszyckich organizowane są w pałacu konferencje naukowe, sympozja i warsztaty m.in. z dziedziny edukacji muzealnej (w ramach Dni Kultury Solidarności „Polska-geniusloci”, przy współudziale Fundacji Przestrzeni Obywatelskiej Pro Publico Bono, Szkoły Wyższej Przymierza Rodzin w Warszawie czy Instytutu Historii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie). Muzeum systematycznie odwiedzają zarówno najbliżsi członkowie rodziny Dzieduszyckich mieszkający w Polsce, jak i ci, którzy po wojnie swoje losy związali z Brazylią, Kanadą, czy Kenią. Wśród odwiedzających są również liczni przedstawiciele innych, dawnych rodzin ziemiańskich, dla których Muzeum i pałac w Zarzeczu jest przykładem doskonałego rozwiązania problemu zaadaptowania tego rodzaju obiektów.

Historia pałacu

Pałac Dzieduszyckich w Zarzeczu powstał w latach 1807–1812 z inicjatywy Magdaleny z Dzieduszyckich Morskiej i jej męża Ignacego Morskiego według projektu Christiana Piotra Aignera, znakomitego polskiego architekta doby klasycyzmu, twórcy m. in. Świątyni Sybilli i Domu Gotyckiego w Puławach, odpowiedzialnego za przebudowę dawnego Pałacu Namiestnikowskiego w Warszawie (dzisiejszego pałacu prezydenckiego).

Dlatego też zarzecka budowla utrzymana jest w stylu klasycystycznym, a jej charakterystycznym elementem jest okrągła rotunda, o obejściu wspartym na kolumnach doryckich. Pałac w Zarzeczu wraz z Muzeum Dzieduszyckich, obok Sieniawy, Łańcuta i Przeworska stanowi jedno z ogniw rezydencji arystokratycznych w rejonie Podkarpacia. Spośród innych przykładów architektury rezydencjonalnej wyróżnia się on oryginalną bryłą i dekoracją architektoniczną oraz niepowtarzalnym wystrojem wnętrz. Odtworzone wnętrza pałacu w Zarzeczu pokazują wyposażenie charakterystyczne dla XIX-wiecznych siedzib arystokratycznych. Ponadto, prezentują historię rodu Dzieduszyckich, ze szczególnym uwzględnieniem wybitnych jednostek, które dzięki swoim postawom obywatelskim, patriotyzmowi i działalności na rzecz rozwoju polskiej kultury i edukacji, znacząco zapisały się w historii naszego kraju. Znaczenie rodziny Dzieduszyckich, jak i ich zarzeckiej siedziby, podkreślono także poprzez powiązanie jej dziejów z kilkoma blisko spokrewnionymi z nimi rodzinami, żyjącymi do 1939 r. na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej: Czartoryskimi, Sapiehami, Szeptyckimi. O tym, że rezydencja Dzieduszyckich była i jest jednym z najznakomitszych tego typu miejsc – nie tylko na terenie dawnej Galicji, ale i poza nią, świadczy także rozległy, dziś już zrewitalizowany, park w stylu angielskim, pełen sędziwych i nierzadko egzotycznych okazów drzew i krzewów. Nie bez znaczenia jest również fakt, że pierwowzorem tutejszego zespołu pałacowo-parkowego było puławskie założenie Izabeli, księżnej Czartoryskiej, która była również pierwszym gościem i zarazem wizytatorem zarzeckiej rezydencji. Pierwotnie pałac w Zarzeczu, będąc jedną z wielu siedzib rodziny Dzieduszyckich (zimowy pałac mieścił się we Lwowie – obecnie zajęty przez jednostkę wojskową, zaś pozostałe m.in. w ukraińskich Pieniakach, Poturzycy, czy Jabłonowie uległy całkowitemu zniszczeniu po II wojnie światowej), służył im jako letnia siedziba. Domem na stałe stał się w latach 20. XX wieku i w takim charakterze służył rodzinie do jesieni 1944 roku, kiedy to kształtująca się władza ludowa, znacjonalizowała cały majątek, przekazując budynki na rzecz utworzonej w Zarzeczu Szkoły Rolniczej. Zabezpieczone wówczas pałacowe ruchomości, m. in. meble, obrazy, archiwalia zostały przewiezione do Muzeum w Jarosławiu, gdzie ich część przez wiele lat eksponowana była na głównej wystawie, pozostałe zaś przechowywane były w muzealnych magazynach. Mniej szczęścia miał sam pałac, który użytkowany do końca lat 60. przez szkołę, pozostał następnie bez gospodarza i opieki. Jako pustostan, w znacznym stopniu zdewastowany, przetrwał kolejne dwadzieścia lat, po czym sukcesywnie, dzięki prowadzonym pracom remontowo-budowlanym i konserwatorskim odzyskał swą dawną świetność. Dziś cały zespół pałacowo-parkowy jest własnością Gminy Zarzecze, potomkowie dawnych właścicieli zaś zrzekli się ewentualnych roszczeń, stawiając jednocześnie warunek, by obiekt służył polskiej kulturze. Dlatego też dziś w jego wnętrzach mieści się muzeum.

www.muzeum-jaroslaw.pl